معرفی نمادهای BPMN

مدلسازی فرآيند یکی از گام‌های ابتدایی حرکت به سمت مدیریت فرآیندهای کسب‌وکار است. معرفی نمادهای BPMN با هدف تسهیل مدل کردن فرآيندها و آموزش BPMN به مالکین فرآیند، مستندسازی روند انجام امور در سازمان‌ها را بهینه‌تر می‌کند. وجود یک زبان مشترک و استاندارد به منظور مدل کردن فرآيندها موجب می‌شود تا این مستندات در شرایط زمانی و مکانی مختلف کارایی خود را از دست ندهند. از طرفی این زبان موجب ارتباط مفهومی ساده و قابل فهم بین مدیران و کارشناسان سازمان و تحلیلگران سیستمی می‌شود.

در این مقاله مجموعه‌ای از پرکاربردترین نمادهای BPMN معرفی شده‌اند تا مالکین فرآیند یا کارشناسان فناوری اطلاعات بتوانند برای مدلسازی از آن استفاده کنند. قبل از معرفی نمادهای BPMN مفهوم و کاربرد BPMN را مرور می‌کنیم.

[aparat id=’jtnfbz3′]

BPMN چیست؟

برای پاسخ به سؤال BPMN چیست می‌توان گفت مخفف عبارت Business Process Modeling and Notation است که به مجموعه‌ای از نمادها برای مدل‌سازی فرآیندها گفته می‌شود. اهمیت مدل BPMN در مدیریت فرآیندها آنجاست که رعایت سادگی در طراحی و پیاده‌سازی فرآیندهای سازمانی را استاندارد می‌کند. این روش با قدرت بیان بالا، پیاده‌سازی نرم‌افزاری انواع فرآیندها در حوزه‌های کاربردی فناوری اطلاعات را امکان‌پذیر می‌کند.

BPMN یک استاندارد برای نمایش گرافیکی فرآیندهای کسب‌وکار است و طیف گسترده‌ای از نمادهای مدلسازی را ارائه می‌دهد. تمامی این نمادها دارای اهمیت یکسانی نیستند و تحلیلگر کسب و کار اغلب از مجموعه مشخصی از استاندارد BPMN استفاده می‌نماید.

از طریق نشانه‌های گرافیکی که مورد استفاده قرار می‌دهد، استاندارد BPMN نه‌تنها قابلیت درک سازمان از رویه‌های کاری داخلی خود را افزایش داده بلکه امکان انتقال این رویه‌ها را به‌گونه‌ای استاندارد فراهم می‌کند. در نتیجه‌ی استفاده از نشانه‌های گرافیکی یک‌شکل و استاندارد، سازمان‌ها خود و شرکای خود را بهتر درک کرده و می‌توانند بسرعت خود را با شرایط تجاری جدید داخلی تنظیم نمایند.

نگاه تخصصی به BPMN

هر فرآیندی که با BPMN توضیح داده شود به عنوان تعدادی از مراحل یا فعالیت‌ها ارائه می‌شود که متعاقباً یا هم‌زمان با توجه به قوانین کسب و کار خاصی انجام می‌شود. در BPMN فرآیندها با استفاده از نمودار bpmn با ترکیبی از عناصر گرافیکی تشریح می‌شوند. چنین ارائه بصری درک منطق یک فرایند را برای کاربران ساده می‌کند.

BPMN در ابتدا برای طراحی و خواندن نمودارهای ساده و پیچیده فرایندهای کسب و کار توسعه پیدا کرده است. به این منظور، استاندارد bpmn عناصر گرافیکی را دسته‌بندی می‌کند. از این رو عناصری که به راحتی با نمودار bpmn کار می‌کنند، به سادگی قابل تشخیص هستند.

دانلود کتابچه معرفی نمادهای BPMN

معرفی نمادهای BPMN

– فعالیت‌ها (Activities)

Activities کارهایی هستند که توسط اعضای سازمان انجام می‌شوند و از ۲ بخش کارهای دستی یا کارهای غیرقابل تقسیم که توسط سیستم یا کاربران انجام می‌شوند، تشکیل شده‌است. در واقع می‌توان گفت فعالیت‌ها، کارهای غیرقابل تقسیم (Task) و یا کارهای قابل تقسیم (Sub-Process) را در بر می‌گیرند.

زمانی که قصد دارید یک فرایند را مدل‌سازی کنید که نمی‌توانید آن را بیشتر تجزیه کنید و یا انجام آن منطقی نیست، باید از کارهای غیرقثابل تقسیم استفاده کنید. زمانی هم که می‌خواهید یک اثر پیچیده را مدل‌سازی کنید که بتوانید آن را به کارهای کوچک‌تر بدل کنید، از کارهای قابل تقسیم استفاده می‌کنید. کارهای قابل تقسیم را می‌توان به سطح دیگری از جزئیات تقسیم کرد.

در نظر داشته باشید که انتخاب کارهای غیرقابل تقسیم یا کارهای قابل تقسیم درباره پیچیدگی یک کار نیست، بلکه درباره این است که طرف مقابل چه چیزی از فرایند می‌خواهد.

Tasks

در اینجا از کلمه فعالیت برای ترجمه عبارت Task استفاده شده است. یک فعالیت (Task) کاری است غیرقابل بخش و نمی‌توان آن را به اجزای کوچک‌تر تقسیم کرد. در مدلسازی فرایند فعالیت توسط فرد یا برنامه نرم‌افزاری اجرا می‌شود.

نام	توضیحات	نماد
Task فعالیت	فعالیت (Task) کاری غیرقابل تقسیم به اجزای کوچک‌تر در یک فرآیند است. برای نمایش یک کار در فرآیندی که نمی‌تواند به قسمت‌های کوچک‌تر تقسیم شود تا جزئیات بیشتری را نشان دهد از این نماد استفاده می‌شود.
User Task فعالیت کاربر	برای نمایش فعالیتی که توسط یک کاربر در تعامل با سیستم (BPMS) انجام می‌شود، کاربرد دارد.
Service Task فعالیت سرویس	این فعالیت توسط نرم‌افزار (BPMS) انجام می‌شود. فعالیت سرویس برای یکپارچگی با سامانه‌های دیگر استفاده می‌شود. برای نمایش فعالیتی که در آن قرار است در یک فرآیند یک وب سرویس یا Restful Web API فراخوانی شود از این نماد استفاده می‌شود.
Receive Task فعالیت دریافت	از نماد «فعالیت دریافت» برای نمایش انتظار دریافت پیام از یک فرآیند دیگر استفاده می‌شود. این نماد می‌تواند جایگزین رخداد میانی دریافت پیام شود.
Send Task فعالیت ارسال	برای نمایش ارسال پیام به یک فرآیند دیگر از این فعالیت استفاده می‌شود. این فعالیت جایگزین رخداد میانی ارسال پیام است.
Script Task فعالیت کدنویسی	این فعالیت توسط BPMS اجرا می‌شود. برای نمایش یک قطعه کد که در فرآیند اجرا می‌شود از نماد فعالیت کدنویسی استفاده می‌شود.
Manual Task فعالیت دستی	برای نمایش فعالیت‌های که خارج ازBPMS  کاربرد دارند از نماد فعالیت دستی استفاده می‌شود. موتور BPMS نسبت به این نماد رفتاری بروز نمی‌دهد.
Business Rule Task فعالیت قوانین کسب و کار	این نماد در نسخه ۲ زبان BPMN اضافه شده است. هنگامی که یک دسته از قوانین کسب و کار در فرآیند اعمال می‌شوند این نماد کاربرد دارد. برای نمایش قوانین کسب و کار در فرآیند در حال اجرا از این نماد استفاده می‌شود.

– زیرفرآیند Sub-Process

زیرفرآیند، ترکیبی از فعالیت‌های گنجانده شده در یک فرآیند است. Sub-Process می‌تواند به مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و رخدادها و دیگر نمادهای ‌BPMN تقسیم شود.

نام	توضیحات	نماد
Embedded Sub-Process زیرفرآیند تعبیه شده	زیرفرآیند، ترکیبی از نماد‌های مختلف BPMN از جمله فعالیت‌ها، رخدادها و دروازه‌هاست. Sub-Process کاملاً درون یک فرآیند والد، تعریف می‌شود؛ به همین دلیل است که اغلب به آن “زیرفرایند تعبیه شده” گفته می‌شود.
Call Activity فعالیت فراخوانی	برای نمایش نقطه‌ای از فرآیند که در آن از یک فرآیند از پیش تعریف شده استفاده می‌شود، این نماد کاربرد دارد.
Transactional Sub-Process زیرفرآیند تراکنشی	زیرفرآیندی است که رفتار آن از طریق پروتکل تراکنش، کنترل می‌شود. شامل سه نتیجه اصلی یک تراکنش است: تکمیل موفقیت‌آمیز، عدم موفقیت و لغو رویداد متوسط.

– نشانگرها (Marker)

علاوه بر انواع مختلف فعالیت‌ها و زیرفرآیندها می‌توانیم آنها را به صورت حلقه (Loop)، اجرای چندین مورد پیاپی (Sequential Multi Instance)، اجرای چندین مورد موازی (Parallel Multi Instance) و یا به صورت جبران (Compensation) نیز نمایش دهیم.

نام	توضیحات	نماد
Loop حلقه	فعالیت‌ها یا زیرفرآیند‌ها با نشانگر حلقه تا زمانی که شرایط تعریف شده محقق شود، تکرار می‌شوند.
Multi instance	زمانی که قرار باشد یک فعالیت یا زیرفرآیند برای یک مجموعه‌ای به صورت موازی یا سری انجام شود، این نشانگرها در مدلسازی استفاده می‌شود و روی فعالیت‌ها یا زیرفرآیندها می‌نشیند.
Ad-Hoc	یک زیرفرآیند با نشانگر Ad-Hoc مجموعه‌ای از فعالیت‌ها (Tasks) هستند که می‌توانند به ترتیب و یا چند بار اجرا شوند.
جبران	وقتی در فرآیند نیاز است که فعالیتی که اجرا شده است لغو و اثرات آن تحت شرایط خاصی از بین برود، از این نشانگر استفاده می‌شود.

– دروازه‌ها (Gateways)

دروازه‌ها برای کنترل واگرایی و همگرایی جریان‌های فرآیند استفاده می‌شوند. آنها نمایش شكاف‌ها، تقاطع‌ها، تركیبات و ادغام‌ها در فرآیند را بر عهده دارند. همان‌طور که از نام «دروازه» برمی‌آید، ساز و کارهایی را به وجود می‌آورند که عبور از مسیرهای مختلف را مجاز یا غیر مجاز می‌کند.

آنها به صورت لوزی نشان داده می‌شوند. در یک فرایند، کارهایی که باید انجام گیرد و خروجی تحت شرایط مختلف خارجی یا داخلی متفاوت است. دروازه‌ها انواع گوناگونی دارند.

– انواع دروازه‌ها

دروازه اختصاصی مبتنی بر داده که به عنوان دروازه انحصاری هم معرفی می‌شود، برای کنترل جریان فرآیند بر مبنای داده‌های فرآیند داده شده استفاده می‌شود. از دروازه‌های فراگیر برای ایجاد مسیرهای موازی می‌توان بهره برد. شرایط تمام جریان‌های خروجی مورد بررسی قرار می‌گیرد. تمام جریان‌ها با نتیجه مثبت انتخاب می‌شوند. از این رو اگر شرایط مختلفی برآورده شود، شاید به اجرای چندین جریان منتهی شود. دروازه‌های موازی برای مدل‌سازی اجرای جریان‌های موازی بدون نیاز به ارزیابی شرایط استفاده می‌شود. در وقاع همه جریان‌های خروجی باید هم‌زمان اجرا شوند.

دروازه مبتنی بر رویداد برای مدل‌سازی مسیرهای جایگزین که بر مبنای رویدادها هستند استفاده می‌شود. به عنوان مثال برای منتظر ماندن پاسخ کسی، بله یا خیر برای تعیین مسیر پیمایش مورد نیاز است. از این رو دروازه توسط دو رویداد میانی متصل با محرک پیام دنبال می‌شود، یکی نشان‌دهنده پیام بله و دیگری نشان‌دهنده پیام نه است. زمانی که هر کدام از رویدادها فعال می‌شوند، جریانی که آن رویداد را شامل می‌شود، فعال می‌گردد.

نام	توضیحات	نماد
Exclusive Gateway دروازه‌های انحصاری	در نقش واگرایی: برای ایجاد مسیرهای جایگزین در فرآیند استفاده می‌شود. در این شرایط فقط یکی از مسیرها انتخاب می‌شود. در نقش همگرایی: برای ادغام مسیرها استفاده می‌شود.
Event Based Gateway دروازه‌های مبتنی بر رویداد	زمانی که فرآیند در انتظار وقوع یک رخداد از میان چند رخداد است از این نماد برای نمایش استفاده می‌شود.
Parallel Gateway دروازه موازی	در نقش واگرایی: برای ایجاد مسیرهای موازی بدون بررسی شرط از این نماد استفاده می‌شود. در نقش همگرایی: برای ادغام مسیرهای مختلف استفاده می‌شود؛ با این شرط که فرآیند منتظر رسیدن همه مسیرهای منتج به دروازه موازی می‌ماند و پس از رسیدن آخرین مسیر به حرکت خود ادامه می‌دهد.
Complex Gateway	برای مدیریت نقاط تصمیم‌گیری‌های پیچیده در فرآیند استفاده می‌شود.
Inclusive Gateway دروازه فراگیر	نفش واگرایی: یک نقطه انشعاب در فرآیند را نشان می‌دهد که مسیرهای منتخب را بر اساس شرط‌‌های تعریف شده انتخاب می‌کند. برخلاف دروازه انحصاری که تنها یک مسیر خروجی می‌توان متصور بود در این نوع دروازه، امکان حرکت فرآیند در چند مسیر بر اساس شرط تعریف شده وجود دارد. نقش همگرایی: برای ادغام ترکیبی از مسیرهای جایگزین و موازی استفاده می‌شود.

– رخداد (Event)

 Event، اتفاقی است که در طی فرآیند روی می‌دهد و بر روند فرآیند تأثیر می‌گذارد. در واقع در مدلسازی فرایند، رخدادها معمولاً ماشه یا نتیجه دارند و در شروع، میانه و یا انتهای فرآیند قرار می‌گیرند. در مدل BPMN رویدادها به شکل حلقه نمایش داده می‌شوند.

رویدادها به سه دسته تقسیم می‌شوند. رویداد شروع، میانه و انتهای فرایند. برای هر کدام از این رویدادها می‌توان محرک را مشخص کرد تا نشان دهد با چه شرایطی یک رویداد آغاز می‌شود. هر فرایند بهتر است یک رویداد شروع داشته باشد تا شروع فرایند کسب و کار را نشان دهد. همچنین رویداد پایانی برای نشان دادن نقطه‌ای که یک فرایند کسب و کار کامل می‌شود، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

رویداد میانه را هم می‌توان به یک فعالیت برای مدل‌سازی رویدادی که شاید در طی اجرای آن فعالیت اتفاق بیفتد، وصل کرد. همچنین شاید به وسیله یک شیء اتصال‌دهنده برای مدل‌سازی رویدادی که شاید بعد از اجرای عنصر جریان قبل رخ بدهد، متصل شود.

تعریف رخدادهای شروع (Start Events)

نام	توضیحات	نماد
Start Event رخداد شروع	رخداد شروع نشان می‌دهد که یک فرآیند خاص از کجا شروع می‌شود. این رخداد رفتار خاصی ندارد.
Message Start Event رخداد شروع پیام	هنگامی که قرار است یک فرآیند پس از دریافت پیام از فرآیند دیگری شروع شود از این نماد برای نمایش شرایط، استفاده می‌شود.
Timer Start Event رخداد شروع زمان‌سنج	وقتی شروع  فرآیند بر اساس یک رخداد زمانی مانند یک تاریخ خاص یا یک دوره زمانی باشد از این نماد استفاده می‌شود.
Signal Start Event رخداد شروع سیگنال	شروع فرآیند با ورود سیگنالی آغاز می‌شود که از فرآیند دیگری پخش شده است. توجه داشته باشید که سیگنال، پیام نیست. پیام‌ها اهداف خاصی دارند و سیگنال‌ها این ویژگی را ندارند.
Conditional Start Event رخداد شروع شرطی	هر زمان، شروع فرآیند منوط به وقوع شرایط باشد از این این نماد استفاده می‌کنیم.

رخدادهای میانی (Intermediate Events)

Intermediate Message در استاندارد bpmn نشان می‌دهد که چیزی در جایی بین شروع و پایان یک فرآیند اتفاق می‌افتد. در مدلسازی فرایند این رخداد، روند فرآیند را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اما روند کار را یا شروع نمی‌کند و یا به طور مستقیم آن را خاتمه نمی‌دهد.

نام	توضیحات	نماد
Intermediate Message Event رخداد میانی پیام	این Event نشان می‌دهد که یک پیام ارسال یا دریافت می‌شود. اگر یک فرآیند منتظر پیامی باشد تا زمان دریافت آن، فرآیند متوقف می‌ماند و پس از دریافت پیام ادامه می‌یابد. وقتی از رخداد میانی پیام در شرایط ارسال پیام استفاده می‌شود به این معنی است که یک پیام برای فرآیند دیگری در حال ارسال است و پس از آن، روند فرایند ادامه می‌یابد.
Intermediate Timer Event رخداد میانی زمان‌سنج	این رخداد، تأخیر در فرآیند را نشان می‌دهد. این وقفه تا زمان رسیدن به یک تاریخ مشخص یا گذشت مدتی، ادامه خواهد یافت.
Intermediate Link Event رخداد میانی ارتباط	رخداد میانی ارتباط برای اتصال دو بخش فرآیند استفاده می‌شود. رویدادهای ارتباط باید برای جلوگیری از طولانی شدن خطوط ارتباط در فرآیند استفاده شوند.
Intermediate Signal Event رخداد میانی سیگال	این نوع رخداد برای ارسال یا دریافت سیگنال در میان فرآیند استفاده می‌شود. سیگنال شبیه به منور است که برای هر کس تمایل داشته باشد به آن واکنش نشان دهد، شلیک می‌شود. اگر از این رخداد برای پرتاب سیگنال استفاده شود نشانگر رخداد سیگنال، پُر می‌شود.
Intermediate Conditional Event رخداد میانی شرطی	فرآیند وقتی به این نوع رخداد می‌رسد متوقف می‌شود تا زمانی که شرایط تعریف شده،‌ محقق شود. سپس این فرآیند به مسیر خود ادامه می‌دهد.

رخدادهای میانی مرزی ( Intermediate Events Attached to an Activity Boundary)

نام	توضیحات	نماد
Compensation Event رخداد مرزی جبران	اگر قرار باشد که فرآیند فعالیت جبران را استفاده کند از این رخداد استفاده می‌شود.
Timer Event رخداد مرزی زمان‌سنج	اگر یک رویداد زمان‌سنج به مرز یک فعالیت وصل شود با اتمام دوره زمانی و گذشت زمان و یا رسیدن به یک تاریخ تعریف شده، فرآیند در مسیر تعریف شده و متصل به این رخداد ادامه می‌یابد. رخداد مرزی زمان‌سنج می‌تواند باعث وقفه در مسیر اصلی فرآیند شود و یا بدون توقف در مسیر اصلی، فرآیند را وارد مسیر ناشی از رخداد کند.
Error Event رخداد مرزی خطا	آیا فعالیت‌ها و زیرفرآیند شما کاملاً بدون خطا انجام می‌شوند؟ اگر این گونه نباشد می‌توانید خطاهای احتمالی موجود در مدل‌های خود را به عنوان گامی در جهت از بین بردن آنها یا به عنوان بخشی از فرآیندهای مدل‌سازی پایدار، شناسایی کنید. زمانی که در انجام فعالیت یا زیرفرآیند خطایی رخ دهد، فرآیند در مسیری که از رخداد مرزی خطا مشخص شده است، حرکت می‌کند.
Cancel Event	این رویداد تنها به مرز یک زیرفرایند تراکنشی متصل می‌شود. این Event زمانی فعال می‌شود که رخداد پایانی کنسل در زیرفرآیند تراکنشی محقق شود.

رخداد پایانی (End Events)

نام	توضیحات	نماد
End Event رخداد پایانی	این نماد، پایان یک فرآیند را نمایش می‌دهد.
Message End رخداد پایانی پیام	وقتی در انتهای یک فرآیند پیامی برای فرآیند دیگر ارسال شود از این نماد استفاده می‌شود.
Error End رخداد پایانی خطا	زمانی که قرار باشد خطایی نام‌گذاری شده، فعال شود از این نماد استفاده می‌شود. با فعال شدن این رخداد، تمام توکن‌های فعال در فرآیند از بین می‌روند.
Cancel End رویداد پایانی لغو	رخداد پایانی لغو در زیرفرآیندهای تراکنشی استفاده می‌شود و نشان می‌دهد که تراکنش باید لغو و یک مسیر جایگزین اجرا شود.
Signal End رخداد پایانی سیگنال	این نماد نشان می‌دهد که در انتهای فرآیند، یک سیگنال ارسال می‌شود.
Terminate End رخداد پایانی انقضاء	وقتی این رخداد محقق شود تمام توکن‌های فعال در فرآیند از بین می‌روند.

– اسناد (Artifacts)

نام	توضیحات	نماد
Group گروه	نماد گروه، سازوکاری بصری را برای گروه‌بندی تعدادی از نمادهای BPMN فراهم می‌کند.
Annotation یادداشت	از نماد یادداشت برای ثبت توضیحات و اطلاعات اضافه بر روی قسمت‌های مختلف یک نمودار BPMN استفاده می‌شود.
Data Objects	اگر قرار باشد در یک نمودار BPMN نشان دهند که یک مستند، اطلاعات و یا دیگر موجودیت‌ها استفاده و یا بروز می‌شوند، از این نماد استفاده می‌کنند.

– Swim lanes

نام	توضیحات	نماد
Pool استخر	یک فرآیند همیشه در یک استخر قرار می‌گیرد.
Lane مسیر	مسیرها زیربخش‌های موجود در فرآیند هستند. در میان نمادهای مدلسازی، مسیر‌ها برای برای تمایز عناصری مانند نقش‌ها، دپارتمان‌‌ها و غیره استفاده می‌شوند. آنها مسئولین پاسخگو برای فعالیت‌ها را نمایش می‌دهند.
Milestone مایلستون	مایلستون یک زیر بخش در فرآیند است. این نماد، مراحل مختلفی را در طول فرآیند نشان می‌دهد.

– اتصالات (Connectors)

نام	توضیحات	نماد
Sequence Flow جریان توالی	یک جریان توالی برای نشان دادن ترتیب اجرای فعالیت‌ها در فرآیند استفاده می‌شود.
Association	برای ارتباط دادن اطلاعات و اسناد با موجودیت‌های فرآیند استفاده می‌شود. فعالیت‌های مورد استفاده برای جبران یک فعالیت نیز با این نماد نشان داده می‌شود.
Message Flow جریان پیام	این نماد برای نمایش جریان پیام‌ها بین دو فرآیند کاربرد دارد.

سخن پایانی

مدل BPMN یک نماد مدل‌سازی عالی برای فرایندهای کسب و کار به شمار می‌رود. این رویکرد بینش بیشتری نسبت به نمودارهای جریان می‌دهد و از نمودارهای فعالیت UML قابل فهم‌تر است. همین طور برای تجزیه و تحلیل فرآیند و طراحی نیز مناسب‌تر است.

BPMN می‌تواند به شرکت شما کمک کند تا فرآیندهای کسب و کار خود را به زبانی بصری تعریف کنید که برای همگان قابل درک باشد. شما به سادگی می‌توانید فرآیندهای کسب و کار سازمان خود را تجسم و مستند کنید.

درخواست دموی نرم‌افزار BPMS دیدگاه

فرم درخواست دموی نرم‌افزارهای دیدگاه

مطالب مرتبط:

اتوماسیون اداری هوشمند در نسبت با RPA و هایپراتوماسیون

نقش نرم افزار BPMS در روندهای جدید اتوماسیون اداری

معماری جدید زاگرس و نسل جدید نرم‌افزارهای دیدگاه

اتوماسیون اداری و نرم افزار BPMS چه نسبتی باهم دارند؟

اتوماسیون اداری چیست؟

هایپر اتوماسیون چیست؟

نشانگر Loop در مدلسازی BPMN

مفاهیم Send Task و Receive Task در BPMN

Script Task و Service Task در BPMN

مفاهیم User Task و Manual Task در BPMN

آموزش مفاهیم Pool و Lane در زبان مدلسازی BPMN

[faq-schema id=”26544″]