آشنایی با استهلاک دارایی و اموال ثابت + روش‌های محاسبه آن

استهلاک دارایی و اموال ثابت به معنای کاهش کیفیت، کمیت یا ارزش یک دارایی است. به مرور زمان از میزان کارایی و بهره‌وری دارایی‌های ثابت کاسته می‌شود یا به اصطلاح دچار استهلاک می‌شود.

دارایی به تمام منابع و اموالی گفته می‌شود که در مالکیت یک بنگاه اقتصادی باشد. انتظار می‌رود که دارایی در آینده برای سازمان سودآوری اقتصادی و مالی داشته باشد. دارایی قابل خرید و فروش و مبادله است و به راحتی به وجه نقد یا دارایی معادل با ارزش خود قابل معاوضه خواهد بود. دارایی انواع مختلفی دارد.

برای آشنایی با مفاهیم مطرح‌شده در استهلاک دارایی ثابت ابتدا باید با دسته‌بندی دارایی‌ها و ویژگی‌ها و دلیل اهمیت این نوع دارایی‌ها آشنا شوید.

دسته‌بندی انواع دارایی

دارایی‌ها به دو دسته داری جاری و غیرجاری (دارایی و اموال ثابت) تقسیم می‌شوند.

دارایی جاری: به اموال و دارایی‌هایی گفته می‌شود که به سرعت و در مدتی کمتر از یک سال قابل تبدیل شدن به وجه نقد باشند.

دارایی غیرجاری: دارایی و اموال ثابت از آن دسته دارایی‌هایی هستند که سرمایه‌گذاری بلندمدت بر روی آنها انجام شده است و طی یک سال مالی قابل تبدیل شدن به وجه نقد نیستند. ممکن است به این دارایی‌ها دارایی سرمایه‌ای نیز گفته شود. این دارایی‌ها شامل املاک، تجهیزات، دستگاه‌ها، خودروها و هر دارایی قابل مصرفی می‌شود که یک واحد اقتصادی می‌تواند از طریق آن کسب درآمد داشته باشد. دارایی ثابت (غیرجاری) به دو دسته مشهود و نامشهود تقسیم می‌شود.

دارایی‌های مشهود به سه صورت استهلاک‌پذیر (مثل انواع تجهیزات اداری و تولیدی)، نقصان‌پذیر (مثل زمین) و استهلاک‌ناپذیر (مثل معدن) قابل تفکیک است.

دارایی‌های نامشهود قابل لمس نیستند اما ارزشمند بوده و موجب افزایش اعتبار واحد اقتصادی می‌شوند، مانند امتیاز اختراع، نام تجاری.

ویژگی‌های دارایی و اموال ثابت

• دارایی ثابت در طول یک سال مصرف یا تبدیل به وجه نقد نمی‌شود.
• دارایی ثابت با چشم قابل مشاهده است و استفاده از آن برای مدت زمانی بیشتر از یک سال مالی امکان‌پذیر است. (ساختمان، ملک، وسیله نقلیه، تجهیزات، ماشین‌آلات و زمین).
• دارایی ثابت به مرور مستهلک و فرسوده می‌شود.
• می‌توان از آن به عنوان یک منبع درآمد استفاده کرد.
• در صورت‌های مالی و ترازنامه‌ها به عنوان ماشین‌آلات، تجهیزات، املاک و.. ثبت می‌شوند و دارای ماهیت بدهکار هستند.

اهمیت دارایی و اموال ثابت

سرمایه‌گذاران معمولاً در سنجش سلامت کسب‌وکار به گزارش دارایی ثابت توجه دارند. تغییرات و استهلاک دارایی ثابت باید در هر واحد اقتصادی با دقت و به طور کامل ثبت و ذخیره‌سازی شود. با افزایش این دارایی‌ها نباید محاسبات مربوط به استهلاک دارایی و اموال ثابت نادیده گرفته شود، زیرا در صورت بروز خطا ممکن است عواقب اجتناب‌ناپذیری در سابقه مالیاتی بنگاه اقتصادی داشته باشد. استهلاک دارایی ثابت قابل اندازه‌گیری و محاسبه است و روش‌های مختلفی نیز برای محاسبه استهلاک در انواع دارایی و اموال ثابت وجود دارد.

انواع دارایی ثابت از نظر استهلاک‌پذیری

دارایی و اموال ثابت عمر مفیدی دارند که طی آن دچار فرسایش و استهلاک می‌شوند. استهلاک دارایی و اموال ثابت موجب کاهش مالیات خواهد شد. همچنین استهلاک دارایی ثابت از ارزش دارایی نیز می‌کاهد. دارایی‌ها از نظر استهلاک‌پذیری به سه دسته تقسیم می‌شوند.

• دارایی ثابت استهلاک‌پذیر: تجهیزات و ماشین‌آلات عمر مفیدی دارند و در طی عملکرد خود دچار استهلاک می‌شوند.
• دارایی ثابت استهلاک‌ناپذیر: زمین دارایی ثابتی است که استهلاک‌پذیر نیست و نمی‌توان برای آن عمر مفید یا بازه مشخصی را برای مستهلک شدن تعیین کرد.
• دارایی ثابت نقصان‌ناپذیر: معادن و جنگل‌ها در این دسته قرار می‌گیرند. این دارایی‌ها با استفاده یا استخراج کاهش پیدا می‌کنند و از ذخایر آنها کاسته می‌شود و تبدیل به مواد اولیه یا کالا می‌شوند.

قانون مالیات بر استهلاک دارایی و اموال ثابت

قانون مالیات‌های مستقیم

ماده 149 قانون مالیات‌های مستقیم به دارایی‌های استهلاک‌پذیر اختصاص داده شده است.

ماده 149- آن قسمت از دارايی‌های استهلاک‌پذير که بر اثر به‌کارگيری يا گذشت زمان يا ساير عوامل و بدون توجه به تغيير قيمت‌ها ارزش آن تقليل می‌يابد و همچنين هزينه‌های تأسيس، قابل استهلاک بوده و هزينه استهلاک آنها جزء هزينه‌های قابل قبول مالياتی تلقی می‌شود. مقررات مربوط به استهلاک‌های دارايی‌های استهلاک‌پذير شامل جداول استهلاک‌ها و چگونگی اجرای آن با رعايت استانداردهای حسابداری توسط سازمان امور مالياتی کشور تهيه مي‌شود و ظرف مدت شش ماه از تاريخ تصويب اين قانون به‌تصويب وزير امور اقتصادی و دارايی می‌رسد.

تبصره1- افزايش بهای ناشی از تجديد ارزيابی دارايی‌های اشخاص حقوقی، با رعايت استانداردهای حسابداری مشمول پرداخت ماليات بر درآمد نيست و هزينه استهلاک ناشی از افزايش تجديد ارزيابی نيز به عنوان هزينه قابل قبول مالياتی تلقی نمی‌شود.

در زمان فروش يا معاوضه دارايی‌های تجديد ارزيابی‌شده، مابه‌التفاوت قيمت فروش و ارزش دفتری بدون اعمال تجديد ارزيابی در محاسبه درآمد مشمول ماليات منظور می‌شود.

آيين‌نامه اجرائی اين تبصره در مورد نحوه تجديد ارزيابی، فروش و استهلاک دارايی‌های تجديد ارزيابی‌شده و ساير الزامات و ترتيبات اجرایی که با رعايت استانداردهای حسابداری تهيه می‌شود، به پيشنهاد وزير امور اقتصادی و دارايی ظرف مدت شش ماه از تاريخ لازم‌الاجراء شدن اين قانون (1/1/1395) به تصويب هيأت وزيران می‌رسد.

تبصره 2- در صورتی که بر اثر فروش مال قابل استهلاک يا مسلوب‌المنفعه شدن ماشين‌آلات، زيانی متوجه مؤسسه گردد، زيان حاصل معادل ارزش مستهلک نشده دارايی منهای حاصل فروش (در صورت فروش) يکجا قابل احتساب در حساب سود و زيان همان سال است. حکم اين تبصره در مورد دارايی‌های تجديد ارزيابی شده نسبت به ارزش دفتری بدون اعمال تجديد ارزيابی جاری است.

بند 39 ماده 149 قانون مالیات مستقیم

به موجب بند 39 ماده واحده قانون اصلاح قانون ماليات‌های مستقيم، مصوب 31/4/1394، اين متن و تبصره‌های آن جايگزين متن قبلی ماده (149) قانون و تبصره آن ‌شد. این ماده پیش از این به این صورت بود:

ماده 149 – در تشخيص درآمد مشمول ماليات محاسبه استهلاکات دارايی و هزينه‌های تأسيس و سرمايه‌ای با رعايت اصول زير انجام می‌شود:

1- آن قسمت از دارايی ثابت که بر اثر استعمال يا گذشت زمان يا ساير عوامل بدون توجه به تغيير قيمت‌ها ارزش آن تقليل می‌يابد قابل استهلاک است.

-2 مأخذ استهلاک، قيمت تمام شده دارايی است.

3- استهلاکات از تاريخی محاسبه می‌شود که دارايی قابل استهلاک آماده برای بهره‌برداری، در اختيار مؤسسه قرار می‌گيرد. در صورتی که دارايی قابل استهلاک به استثنای فيلم‌های سينمايی وارده از خارج کشور که از تاريخ اولين نمايش قابل استهلاک خواهد بود، در خلال ماه در اختيار مؤسسه قرار‌گيرد، ماده مزبور در محاسبه منظور نخواهد شد. در مورد کارخانجات، دوره بهره‌برداری آزمايشی جزء بهره‌برداری محسوب نمی‌شود.

4- هزينه‌هاي تأسيس از قبيل مخارج ثبت مؤسسه، حق مشاوره و نظاير آن و هزينه‌های زائد بر درآمد “‌دوره قبل از بهره‌برداری و دوره بهره‌برداری آزمايشی” جز در ‌مواردی که ضمن جدول مقرر در ماده (151) اين قانون تصريح خواهد شد حداکثر تا مدت ده سال از تاريخ بهره‌برداری به طور مساوی قابل استهلاک است.

5- در صورتی که بر اثر فروش مال قابل استهلاک يا مسلوب‌المنفعه شدن ماشين‌آلات زيانی متوجه مؤسسه شود، زيان حاصل معادل ارزش‌ مستهلک نشده دارايی منهای حاصل فروش (‌در صورت فروش) يک­جا قابل احتساب در حساب سود و زيان همان سال است.

‌تبصره – در مورد محاسبه ماليات تهيه‌کنندگان فيلم‌های ايرانی که در ايران تهيه می‌شود قيمت تمام­شده فيلم در سال اول بهره‌برداری و در صورتی که درآمد فيلم تکافو نکند در سال بعد در محاسبه درآمد مشمول ماليات منظور خواهد شد.

علت محاسبه استهلاک دارایی و اموال ثابت

طبق اصل تطابق هزینه با درآمد در حسابداری، واحدهای اقتصادی ملزم هستند که بهای تمام شده دارایی‌های خود را که در طول سال استفاده می‌کنند به هزینه تبدیل کنند. در این محاسبه ارزش دارایی تعیین نمی‌شود بلکه بهای تمام شده آن محاسبه می‌شود. با کاهش عمر مفید یک دارایی، استهلاک آن به طور پیوسته در دسته هزینه‌های آن دارایی محاسبه می‌شود. در صورت سود و زیان، استهلاک بر اساس ماهیت و کارکرد آن در محاسبه به صورت هزینه فروش، هزینه اداری و هزینه ساخت کالای فروش رفته اعلام می‌شود. استهلاک از دو طریق بر صورت سود و زیان اثر می‌گذارد: مستقیم و غیرمستقیم.

• مستقیم: به صورت مستقیم به عنوان بدهکار حساب هزینه منظور و باعث افزایش سود می‌شود.
• غیرمستقیم: به صورت قسمتی از بهای تمام شده کالا ثبت می‌شود و پس از فروش کالا به بدهکار حساب به‌ بهای تمام شده کالای فروش رفته انتقال می‌یابد.

مفاهیم کاربردی در محاسبه استهلاک دارایی و اموال ثابت

• عمر مفید دارایی: مدت زمانی که انتظار می‌رود یک دارایی در واحد اقتصادی مورد استفاده قرار گیرد.
• ارزش اسقاط: مبلغی که از فروش یا تعویض اموال به دست می‌آید.
• ارزش دفتری: ارزش ثبت‌شده دارایی در ترازنامه.
• بهای(تمام شده) واقعی: مبلغ نقد یا معادل وجه نقد که جهت تحصیل یک دارایی در زمان تحصیل یا ساخت آن پرداخت شده است. برای روشن‌تر شدن این اصطلاح باید گفت که به عنوان مثال هزینه حمل و نقل نیز در محاسبه بهای تمام شده یک دارایی محاسبه می‌شود.

روش‌های محاسبه استهلاک دارایی و اموال ثابت

روش‌های مختلفی برای تعیین استهلاک دارایی و اموال ثابت وجود دارد. محاسبه و تعین مبلغ استهلاک دارایی و اموال ثابت در هر دوره مالی ممکن است بسته به شرایط و وضعیت دارایی با روش‌های مختلفی انجام گیرد. با وجود اینکه بهای تمام شده و عمر مفید دارایی در همه روش‌ها ثابت است اما هزینه استهلاک در هر روش به شیوه‌ای متفاوت محاسبه می‌شود. این محاسبه طبق ماده 149 قانون مالیات‌های مستقیم به سه روش قابل محاسبه است.

• روش خط مستقیم: مبلغ استهلاک‌پذیر طی دوره عمر مفید محاسبه و تعیین می‌شود و استهلاک به صورت سالیانه و به اندازه ثابت احتساب خواهد شد. فرمول محاسبه به این صورت است:

هزینه استهلاک خط مستقیم = (بهای تمام شده دارایی – ارزش اسقاط) ÷ عمر مفید

• روش مانده نزولی: نرخ استهلاک در طی سال‌های مفید عمر دارایی در بهای تمام شده منهای استهلاک انباشه ضرب خواهد شد.

نرخ استهلاک به روش مانده نزولی = (بهای تمام شده – استهلاک انباشته) × نرخ استهلاک

• روش تعداد تولید: هر یک از واحدهای تولید شده مبلغ ثابتی از استهلاک را خواهند داشت. فرمول محاسبه آن به صورت زیر است.

هزینه استهلاک به روش تعداد تولید = (بهای تمام شده – ارزش اسقاط) ÷ میزان تولید

مقایسه روش‌های محاسبه استهلاک دارایی و اموال ثابت

روش میزان تولید بهترین روش برای محاسبه استهلاک دارایی و اموال ثابتی است که بر اثر مصرف دچار فرسایش فیزیکی می‌شوند. باید در نظر داشت که این روش برای دارایی‌هایی کاربرد دارد که عملکرد آنها قابل اندازه‌گیری باشد. روش مانده نزولی برای دارایی‌هایی مناسب است که در سال اول درآمد بیشتری دارند.

محاسبه استهلاک ساختمان

در محاسبه استهلاک ساختمان‌ها باید از روش نزولی استفاده کرد. نرخ استهلاک در سالن‌های تولیدی برابر با 10 درصد، سالن‌هایی انبار و دفاتر کارگاهی و ساختمان‌های اداری موجود در محل تولید کارگاهی و کارخانه‌ای برابر با نرخ 8 درصد است. نرخ استهلاک دارایی ثابت برای بقیه ساختمان‌ها برابر با 7 درصد محاسبه می‌شود.

محاسبه استهلاک ماشین‌آلات

برای محاسبه استهلاک ماشین‌آلات و وسایل نقیله از روش نزولی استفاده می‌شود.

نرخ انواع اتومبیل‌ها، خودروهای دیزلی و بنزینی، کامیون‌ و کامیونت دیزلی تا 4 سیلندر و ظرفیت 5 تن 25 درصد، نرخ انواع وانت، خودروهای باربری، تاکسی‌های بنزینی تا 4 سیلندر، ماشین‌های باربر بنزینی بالای 4 سیلندر، کامیون‌ها و انواع ماشین‌های باربر دیزلی بالای 4 سیلندر و ظرفیت تا 10 تن 30 درصد محاسبه می‌شود.

نرخ انواع کامیون‌ها بارکش‌ها، تریلرها و دامپ تراک با هر نوع ظرفیت و انواع دوچرخه، سه چرخه و موتورسیکلت در محاسبه استهلاک دارایی ثابت برابر با 35 درصد محاسبه می‌شود.

محاسبه استهلاک خودرو

استهلاک خودروها در محاسبه استهلاک دارایی و اموال ثابت با توجه به شرایط موجود به تمامی روش‌ها انجام می‌شود.

عوامل مؤثر بر استهلاک دارایی و اموال ثابت

استهلاک دارایی‌ ثابت به دو دلیل خواهد بود. عوامل فیزیکی و کاربردی. فرسودگی ناشی از استفاده مداوم، گذر زمان و پوسیدگی و زنگ‌زدگی از دسته عوامل فیزیکی هستند و کیفیت دارایی و اختلال و به‌روز نبودن تکنولوژی‌هایی که استفاده می‌شوند از عوامل کاربردی محسوب می‌شوند. ممکن است که در صورت ایراد و ناباب بودن دارایی بنگاه اقتصادی مجبور به تعویض زودرس تجهیزات و دارایی خود شود.

دارایی‌هایی که دیگر از آنها انتظار نمی‌رود مورد استفاده قرارگیرند ارزشی معادل وجهی دارند که به فروش خواهند رسید و اصطلاحاً به این ارزش خالص ارزش بازیافتنی گفته می‌شود.

اموال بدون استفاده نیز در حساب خاصی به عنوان دارایی ثابت نگهداری می‌شود.

عومل فیزیکی دائماً بر کیفیت دارایی‌ها و اموال ثابت اثر می‌گذارد و از عمر مفید آنها می‌کاهد.

سخن پایانی

واحدهای اقتصادی شامل شرکت‌ها، سازمان‌ها و کسب‌وکارها با ابعاد مختلفی می‌شوند که هر کدام دارایی و اموال متنوعی را در اختیار دارند. ارزش این دارایی‌ها بر ارزش کلی هر واحد تأثیرگذار است. استهلاک به معنی کاهش ارزش دارایی طی عمر مفید آن است. استهلاک دارایی و اموال ثابت به صورت سالیانه محاسبه می‌شود و این محاسبات برای تعیین مالیات ضروری است. با توجه به شرایط بنگاه و اموال آن و روش‌های موجود برای محاسبه استهلاک دارایی ثابت، یکی از آنها در محاسبات اعمال می‌شود که با نوع دارایی همخوانی داشته باشد. استهلاک دارایی ثابت یکی از عوامل مهم در تعیین ارزش هر بنگاه اقتصادی است و به دارایی ثابت بخشی از سرمایه‌گذاری آن بنگاه به حساب می‌آید.